• زوپیر یا زوپیروس، نام سردار شجاع سپاه داریوش بزرگ است که نقش بزرگی را در پیروزی بابل بدست داریوش ایفا کرد.
ماجرای آن اینگونه است که در 522 قبل از میلاد، یک مغ بنام گئومات ادعا کرد که بردیا پسر کوروش است و با این ترفند و دروغ چند ماهی هم بر تاج و تخت ایران چیره شد تا اینکه داریوش بزرگ، همراه با شش نفر دیگر ( هفت تنان ) این دزد تاج و تخت ایران را کشتند و از آن پس داریوش پادشاه ایران زمین شد.
این رویدادها زمینه‌ای را فراهم نمود که ایران با بحرانهای پر شماری روبرو شود. یکی از این بحرانها، شورش « نبوکدرچره » که خود را پسر « نبونید » می‌خواند پادشاهی را در بابل به دست گرفت.

داریوش بزرگ شتابان با سپاهی بزرگ به سوی بابل تاخت ولی در آنجا با دفاع بابلی ها روبرو گردید و با اینکه سپاه داریوش شهر را محاصره کرده بودند ولی پدافند بابلی‌ها شکسته نمی‌شد و دروازه‌های شهر همچنان بسته مانده بود.
تا اینکه زوپیر پسر مگابیزوس ( یکی از هفت تنان )، سردار دلیر سپاه داریوش اندیشید که با بریدن گوش ها و بینی خود، از داریوش بخواهد که او، به این بهانه که داریوش او را تنبیه کرده است، پروانه و اجازه پناهنده شدن به بابل بدهد، تا از درون بابل سبب واژگونی شهر شود.

داریوش با دیدن گوش و بینی بریده زوپیر او را دیوانه خواند، ولی زوپیر در پاسخ گفت : چون او می دانسته است که داریوش با برنامه او همنگر و همفکر نخواهد بود، او را در برابر کار انجام شده قرار داده است.
زوپیر به بابل پناه آورد و بابلی ها با دیدن گوش ها و بینی بریده زوپیر باور کردند که داریوش او را تنبیه کرده است و از روی این که، زوپیر بتواند از داریوش انتقام بگیرد در اختیار او سپاهی قرار دادند تا با داریوش بجنگد.
زوپیر در چندین جنگ با سپاه داریوش پیروزی هایی بدست آورد و این پیروزی ها دیگر هیچ گمانی برای بابلی ها نمی‌گذاشت. آنها کاملا بر این باور بودند که زوپیر دشمن سرسخت داریوش بزرگ است.
ولی آنها در اشتباه بودند در لحظه موعود زوپیر دروازه های شهر بابل را به روی سپاه داریوش باز کرد و سپاه ایران پدافند بابلی ها را در هم شکست و
« نبوکدرچره » از بابل پا به فرار گذاشت.
سپاه داریوش، شاه دروغین را پیگرد کرد تا اینکه او را به کام مرگ فرستاد. داریوش بزرگ به پاس خدمتی که زوپیر انجام داد او را به ساتراپی بدون خراج بابل برگزید.

هخامنشیان . تاریخ . ایران باستان

دیسک اشکانی با نقش شیری که گوزنی را می درد، جنس: نقره ی طلاکاری شده، قطر: 16 سانتی متر، محل کنونی: یکی از کلکسیون های خصوصی

این دیسک با سه محل اتصالی که داشته در جلوی زین اسب نصب می شده.

تکوک به شکل شیر، جنس: نقره، طلا و سنگهای قیمتی، قدمت: سده ی دوم و نخست پیش از میلاد (دوره ی اشکانی)، اندازه: 30.5 در 18.6 در 35.5 سانتی متر، محل کنونی: موزه ی پاول گتی

سردیس سنگی، قدمت: سده ی دوم پس از میلاد (دوره ی اشکانی)، اندازه: 24 در 15 سانتی متر، محل کشف: ایران، محل کنونی: موزه ی هنرهای زیبای بوستون

دسته‌ها:موزه ی هنرهای زیبای بوستون, ایران باستان, اشکانیان, تاریخ

دسته به شکل گربه ی وحشی، جنس: برنز، اندازه: 11.6 در 30 سانتی متر، قدمت: سده ی نخست میلادی (دوره ی اشکانی)، محل نگهداری: موزه ی هنر کلیولند

مرجع: وبگاه موزه ی هنر کلیولند

دسته‌ها:موزه ی هنر کلیولند, ایران باستان, اشکانیان, تاریخ

انگشتر با نقش طاووس، جنس: طلا و عقیق، اندازه: 1.8 در 2.3 در 1 سانتی متر، قدمت: سده ی نخست و دوم میلادی (دوره ی اشکانی)، محل نگهداری: موزه ی هنر کلیولند

مرجع: وبگاه موزه ی هنر کلیولند

دسته‌ها:موزه ی هنر کلیولند, ایران باستان, اشکانیان, تاریخ

بخشی از سنگ قبری از جنس مرمر سفید به جا مانده از نیمه ی دوم سده ی دهم میلادی در نیشابور. ابعاد این سنگ 28 در 24.2 سانتی متر است. این سنگ اکنون در موزه ی هنر لوس آنجلس قرار دارد.

دسته‌ها:موزه ی هنر لس آنجلس, ایران پس از اسلام, تاریخ

نقش برجسته ی دوره ی ساسانی از چال ترخان در نزدیکی ری، اندازه: 38.1 در 30.48 سانتی متر، محل کنونی: موزه ی هنر لوس آنجلس

دسته‌ها:موزه ی هنر لس آنجلس, ایران باستان, تاریخ, ساسانیان

کوزه ی سرامیکی ساخت شمال ایران در محدوده ی زمانی 3350 تا 2800 سال پیش، ارتفاع: 16.8 سانتی متر، پهنا: 16.7 سانتی متر، قطر: 11.3 سانتی متر، محل کنونی: موزه ی هنر لوس آنجلس

دسته‌ها:موزه ی هنر لس آنجلس, پیش از هخامنشی, ایران باستان, تاریخ

ظرف سفالین به اندازه ی 15.3 در 20 سانتی متر، ساخت شمال ایران در محدوده ی زمانی 3350 تا 3000 سال پیش، محل کنونی: موزه ی هنر لوس آنجلس (این اثر در بازدید عمومی نیست.)

دسته‌ها:موزه ی هنر لس آنجلس, پیش از هخامنشی, ایران باستان, تاریخ

دسته‌ها:موزه ی هنر لس آنجلس, ایران باستان, تاریخ, ساسانیان

بشقاب سرامیکی از سده ی 12 یا 13 میلادی، اندازه: 5.7 در 23.5 سانتی متر، موزه ی هنر لوس آنجلس

نمونه ای از برنزهای لرستان، اندازه: 15.2 در 22 سانتی متر، قدمت: 1000 تا 650 پیش از میلاد، موزه ی هنر لوس آنجلس

دسته‌ها:لرستان, موزه ی هنر لس آنجلس, پیش از هخامنشی, ایران باستان, تاریخ

دسته‌ها:لرستان, موزه ی هنر لس آنجلس, پیش از هخامنشی, ایران باستان, تاریخ

تصویر بالا فرشی را نشان می دهد که در سال 1539 میلادی در دوره ی صفوی در اردبیل بافته شده. اندازه ی این فرش 4 در 7.18 متر و جنس آن از ابریشم و پشم است. این فرش که در موزه ی هنر لوس آنجلس قرار دارد، یک جفت نیز دارد که اکنون در موزه ی ویکتوریا و آلبرت لندن نگهداری می شود. در شکل بخش کوچکی از این اثر با جزییات بیشتری نشان داده شده است.

عکس* بالا، تصویری از نبرد شاپور اول ساسانی (سمت راست) با امپراتور روم والرین (سمت چپ) را نشان می دهد. جنس این اثر از ساردونیکس یا عقیق یمانی است و اکنون در( BnF  (Bibliothèque nationale de France قرار دارد.

* © Marie-Lan Nguyen / Wikimedia Commons

واژه ی اردشیر در فارسی میانه به صورت ارتخشتر مرکب از ارتا به معنای مقدس و خشتر به معنای شاه است. اردشیر، پسر بابک،  بنیان گذار سلسله ی ساسانی است. او در دوره ی اشکانیان فرمانروای شهر استخر در فارس بود ولی پس از مدتی علیه اشکانیان قیام کرد و پس از تصرف شهرهایی در ایران، در سه نبرد اردوان آخرین شاه اشکانی را شکست داد و شاهنشاهی ساسانی را بنیان نهاد. داستان آغار ساسانیان در شاهنامه ی فردوسی نیز آمده است. اگرچه من در منابع تاریخی سخنی از حضور اردشیر در قصر اردوان، چنان که در شاهنامه آمده است، ندیدم ولی بازگویی داستان عاشقانه ای که طبق شاهنامه ی فردوسی به آغاز سلسله ی ساسانی می انجامد، خالی از لطف نیست. البته این داستان در کتاب «کارنامک ارتخشتر پاپکان» (کارنامه ی اردشیر بابکان)، که از متون تاریخی-افسانه ای به جا مانده از دوره ی ساسانی به زبان پهلوی است، نیز ذکر شده است.

در داستان شاهنامه، اردوان، شاه اشکانی، پس از شنیدن برومندی و هنرمندی اردشیر پسر بابک در نامه ای از بابک تقاضا می کند که اردشیر را به کاخ او روانه کند

یکی نامه بنوشت پس اردوان    سوی بابک نامور پهلوان

که ای مرد بادانش و رهنمای    سخن‌گوی و با نام و پاکیزه‌رای

شنیدم که فرزند تو اردشیر    سواریست گوینده و یادگیر

چو نامه بخوانی هم‌اندر زمان    فرستش به نزدیک ما شادمان

ز بایسته‌ها بی‌نیازش کنم    میان یلان سرفرازش کنم

و بدین ترتیب اردشیر جوان راهی قصر اردوان می شود تا هم صحبت فرزندان اردوان باشد. اردوان نیز او را چون فرزندان خود ارج و قرب می نهد. ولی این ارج چندان نمی پاید زیرا یک روز که اردشیر به همراه اردوان و چهار پسرش به شکار رفته بود، گوری را شکار می کند. اردوان با دیدن گور شگفت زده می شود و به تمجید از شکارکننده ی گور می پردازد و در این هنگام یکی از پسران اردوان مدعی می شود که او گور را شکار کرده و به دنبال شکار جفت آن نیز هست. اردشیر این سخن ناروا را تاب نمی آورد و ادعای فرزند اردوان را دروغ می شمرد. در این میان اردوان بر اردشیر خشم می گیرد و به او دستور می دهد که به کار در اصطبل مشغول شود

برو تازی اسپان ما را ببین    هم آن جایگه بر سرایی گزین

بران آخر اسپ سالار باش    به هر کار با هر کسی یار باش

بیامد پر از آب چشم اردشیر    بر آخر اسپ شد ناگزیر

اردشیر دلشکسته نامه ای به پدر خود می نویسد و به شرح ماجرا و شکایت از اردوان می پردازد. بابک در پاسخ او را نصیحت می کند که به عذرخواهی از شاه بپردازد. پاسخ بابک به اردوان در متن پهلوی «کارنامک ارتخشتر پاپکان» چنین است:

«اپش (پاپک) پت پاسخون، او ارتخشیر کرت نپشت، کوتو نی داناگیها کرت کذت چیژی کی زییان نی اژش شایست بوذن اپاک و چورکان ستیژک بُرت، و سخون درشت ادواچیها اوبش گپت. و کنوچ بوچشن گوی پت پشیمانیک اوهی، چی داناکان گپت استت کو : دوشمن پت دوشمن این نی توان کرتن کی هیچ ادان مرت هیچ کنشن ی خویش اوبش رسذ!

اینچ گپت استذ کو: آن کس موست آچارمند مه دیه کی جویذ هچ اوی نی و چارت»

ترجمه ی این متن به فارسی امروزی به این شرح است:

«پس (بابک) به پاسخ سوی اردشیر نوشته کرد که تو نادانیها کردی، چونکه به چیزی که زیان از آن نشایست بودن، با بزرگان ستیزه بردی و سخن درشت و ناگفتنی ها بدو گفتی. اکنون پوزش گوی و به پشیمانی گرای، چه دانایان گفتند که: دشمن به دشمن آن نتواند کردن که از نادان مرد به سبب کرده ی خویش به او رسد!

این نیز گفتند که: آن کس (را) از خود میازار که تو را از وی گریز نیست.»

متن شاهنامه نیز مطابقت کاملی با متن پهلوی دارد آنجا که در نامه ی بابک در پاسخ به اردشیر آمده است که

نکردی به تو دشمنی ار بدی    که خود کرده‌ای تو به نابخردی

کنون کام و خشنودی او بجوی    مگردان ز فرمان او هیچ روی

همچنانکه اردشیر به کار اسبان مشغول است، دست روزگار نقشه ها برای وی دارد. از قضا در کاخ اردوان دختری زیبارو به نام گلنار هست که آرام دل اردوان است و اردوان روز خود را با دیدن این زیباروی خوش یمن می کند و چنان به او اعتماد دارد که کلید گنج ها نیز در دست اوست.

که گلنار بد نام آن ماه‌روی    نگاری پر از گوهر و رنگ و بوی

بر اردوان همچو دستور بود    بران خواسته نیز گنجور بود

بروبر گرامی‌تر از جان بدی    به دیدار او شاد و خندان بدی

نگارگری از شاهنامه ی بایسنقری در مورد اردشیر، گلنار و اردوان

این تندیس سیمین (نقره ای) متعلق به دوره ی نیا-ایلامی (Proto-Elamite) در جنوب باختری ایران است. این اثر بین 3900 تا 4100 سال پیش ساخته شده، بلندی آن 16.3 سانتی متر است و اکنون در موزه ی متروپولیتن نگهداری می شود.

نشان دادن حیوانات در حالت و فرم انسانی در دوره ی نیا-ایلامی معمول بوده همچنان که در این تندیس نیز گاوی را می بینیم که لباسی پارچه ای به تن دارد و دو زانو نشسته است. گردن پهن این تندیس به شانه ها و بازوانی انسان مانند منتهی می شود که در نهایت به سمی ختم می شود که گلدانی را نگه داشته است.

کاربرد اصلی این مجسمه مشخص نیست ولی لباسی که به همراه آن یافته شده این تئوری را محتمل می سازد که این تندیس عمدا به خاک سپرده شده است، شاید به عنوان بخشی از آیین یا جشنی.

توضیحات برگرفته از وبگاه موزه ی متروپولیتن نیویورک

دسته‌ها:موزه ی متروپولیتن, پیش از هخامنشی, ایران باستان, تمدن ایلام, تاریخ

این کره که تصویری سه بعدی از جهان (کهکشانها) را نشان می دهد و در سال 1145 میلادی ساخته شده، سومین گوی کهن به دست آمده از دوره ی اسلامی و قدیمی ترین کره در بخش شرقی تمدن اسلامی است. تا کنون هیچ کره ای از دوره ی پیش از اسلام یافته نشده. محل ساخت این کره به احتمال زیاد شهر اصفهان است، هرچند بعضی نیز آنرا مربوط به سوریه می دانند. قطر این کره 16.5 سانتی متر است و اکنون در موزه ی لوور نگهداری می شود.
تفاوت این گوی با دو گوی کهن تری که از  آندلس به دست آمده، در به کار گیری حروف ابجد در نامگذاری ستارگان است. هر یک از 1025 ستاره با نقطه ای نقره اندود بر روی این کره مشخص شده اند. قطر هر نقطه بستگی به اندازه ی ستاره دارد.

اثر بالا، مهر و اثر پایین نقش برجسته ی حاصل از این مهر را نشان می دهد. این اثر متعلق به تمدنهای نخستین در آناتولی است. 2250 تا 1920 پیش از میلاد. از این مهرها برای ساختن مجسمه ها و طلسمهای محافظ استفاده می شده که اشیاء کوچکی بودند که برای دفع خطرات همراه خود می ساختند.

بشقاب با نقش شاه ساسانی، جنس: نقره، قدمت: سده ی ششم میلادی، ارتفاع: 4.1 سانتی متر، قطر: 22 سانتی متر، محل نگهداری: موزه ی میهو

گلدان با نقش شیر حمله کننده، جنس: نقره ی زر اندود، قدمت: سده ی هفتم یا هشتم میلادی، ارتفاع: 16.5، قطر: 10 سانتی متر، محل نگهداری: موزه ی میهو

هر کدام از سه صحنه ی اصلی که بر روی گلدان تصویر شده اند حمله ی یک شیر به جانوری را نشان می دهد: بز کوهی، گوسفند وحشی و یک گورخر کوچک. در فاصله ی میان این صحنه ها نقوش پرنده، خرگوش و سگ به چشم می خورد. تزیینات این گلدان به گونه ای است که نقوش را از پس زمینه ی زراندود گلدان متمایز کند.

مرجع: وبگاه موزه ی میهو

دسته‌ها:موزه ی میهو, ایران پس از اسلام, تاریخ

کاسه ی دسته دار، جنس: نقره، قدمت: سده ی نهم تا هفتم پیش از میلاد، ارتفاع: 5.3 سانتی متر، قطر: 12 سانتی متر، محل کشف: شمال غربی ایران، محل نگهداری: موزه ی مهیو

بر بدنه ی این کاسه نقش چهار گاو که هر کدام به وسیله ی دو گربه سان شکار شده اند به چشم می خورد و انتهای دسته ی این ظرف به شکل دو مرغابی ساخته شده است. این ظرف از نظر ساختار شباهت زیادی به ظرف های یافته شده در شمال و غرب ایران خصوصا ظروف سفالین مارلیک دارد.

مرجع: وبگاه موزه ی میهو

جام با نقش سه کرکس (که سر آنها به صورت سه بعدی تصویر شده) و غزالان بر زمین افتاده، جنس: طلا، قدمت: سده ی دوازدهم یا یازدهم پیش از میلاد، محل کشف: شمال غرب ایران، محل کنونی: موزه ی میهو

توضیح: بر اساس سر کوچک که با زاویه ی راست از جام بیرون زده، مدل چشم ها، نوک دراز و باریک حدس زده می شود آنچه بر روی این جام نقش شده کرکس است نه عقاب.

مرجع: وبگاه موزه ی مهیو

ظرف ترکیبی با شکل خاص، جنس: نقره، قدمت: سده ی هشتم تا ششم پیش از میلاد، اندازه: 24.2 در 21.9 سانتی متر، محل کشف: شمال غربی ایران، محل نگهداری: موزه ی میهو

این ظرف به شکل دو شیر غرنده است که پاهای جلوی هر یک بر روی شانه ی دیگری فرود آمده و پاهای عقبی شان بر روی گاوی که بر زمین افتاده قرار دارد. دو شیر به صورت متقارنی (نه به صورت آیینه ای) تجسم شده اند. در بخش پسین دهانشیری که بر روی سر گاو ایستاده است، سوراخی ساخته شده که به صورت دهانه ی فواره عمل می کند. دهان شیر دوم کاملا بسته است ولی در عوض در بخش پسین سر آن سوراخی برای پر کردن ظرف از آب ساخته شده است. دهانه ی این سوراخ به گونه ای است که حدس زده می شود این دهانه قابل بستن بوده.

بدن هر شیر از دو بخش استوانه ای بالایی و پایینی تشکیل شده است که بخش اتصال آنها مشخص است. پاهای جلویی هر شیر به صورت لوله مانند عمل می کنند و اجازه می دهند تا آب از سوراخ پرکننده به سوراخ فواره مانند جریان یابد. بدن گاو که آن نیز از استوانه ای توخالی تشکیل شده است، به صورت پایه برای ظرف عمل می کند و ارتباط داخلی ای بین بدن شیرها و بدن گاو وجود ندارد.

مرجع: وبگاه موزه ی میهو

جام تخم مرغ شکل، جنس: طلا، ارتفاع: 16.5 سانتی متر، قطر: 9 سانتی متر، قدمت: سده ی یازدهم یا دوازدهم میلادی، محل کشف: شمال یا شمال غرب ایران، محل نگهداری: موزه ی میهو

این جام شباهت بسیار زیادی به جام های طلای مارلیک (به دست آمده از گور بیست و ششم) دارد. البته شکل تخم مرغ مانند این جام بیشتر تحت تاثیر هنر میانرودان بوده و این فرم در ایران رواج چندانی نداشته.

مرجع: وبگاه موزه ی میهو

دسته‌ها:موزه ی میهو, پیش از هخامنشی, ایران باستان, تاریخ

تصویر بالا در چوبی جعبه ای را نشان می دهد که برای نگهداری تندیس ها به کار می رفته که احتمالا در نیایشگاهی قرار داشته. تصویر روی در داریوش اول (521-486 پیش از میلاد) در سمت راست را نشان می دهد که لباس فرعون بر تن دارد و در حال پیشکش هدیه ای به خدای- آنوبیس است. و شخص ایستاده در سمت چپ ایسیس است. این اثر با شماره ی AES 37496 در موزه ی بریتانیا قرار دارد.

دسته‌ها:موزه ی بریتانیا, هخامنشیان, ایران باستان, تاریخ

این تندیس سیمین (نقره ای) متعلق به دوره ی نیا-ایلامی (Proto-Elamite) در جنوب باختری ایران است. این اثر بین 3900 تا 4100 سال پیش ساخته شده، بلندی آن 16.3 سانتی متر است و اکنون در موزه ی متروپولیتن نگهداری می شود.

نشان دادن حیوانات در حالت و فرم انسانی در دوره ی نیا-ایلامی معمول بوده همچنان که در این تندیس نیز گاوی را می بینیم که لباسی پارچه ای به تن دارد و دو زانو نشسته است. گردن پهن این تندیس به شانه ها و بازوانی انسان مانند منتهی می شود که در نهایت به سمی ختم می شود که گلدانی را نگه داشته است.

کاربرد اصلی این مجسمه مشخص نیست ولی لباسی که به همراه آن یافته شده این تئوری را محتمل می سازد که این تندیس عمدا به خاک سپرده شده است، شاید به عنوان بخشی از آیین یا جشنی.

توضیحات برگرفته از وبگاه موزه ی متروپولیتن نیویورک

موزه ی متروپولیتن, پیش از هخامنشی, ایران باستان, تمدن ایلام, تاریخ

دسته‌ها:موزه ی متروپولیتن, ایران پس از اسلام, تاریخ

دسته‌ها:موزه ی متروپولیتن, ایران پس از اسلام, تاریخ